دەستپێک

فەرهەنگ دۆستێن خوشتڤی، زمان پێناس و ناسناما هەر گەل و نەتەوەکییە، چونکی بێی هەبوونا زمانی چ مللەت نکارن هەبوونا خۆ بسەلمینن وهەتا ئەبەد بمینین، تشتەکێ عەیانە و ناهێتە ماندەلکرن کو (فەرهەنگ) بەرێ بنیاتێ پاراستنا زمانییە و سەدەمەکێ هەری ب هێزە ژی بۆ وەرار وگولڤەدان و زەنگینبوونا وی، لەوما ئەگەر هەبوونا فەرهەنگێ بۆ گەلێن خودان قەوارە و دەولەت پێدڤی بیت، بۆ مە کوردا شەنگستێ ژیا نێ وما نێ یە، ژبەرکو نە مە هێشتا قەوارەکێ سەربخۆ هەیە، نە ئەم خود انێن زمانێکێ زانستی و ستاندەرد و هەڤگرتینە، هەروەسا نە مە فەرهەنگەکا نەتەوەیی ژی هەیە کو تەڤایا پەیڤێن زمانێ کوردی دناڤ رووپەلێن خۆدا هەلگریت و ڤێ ڤالاهیێ پڕ بکەتەڤە، ڤێجا فەرە ب ڤی چاڤی بنێڕینە فەرهەنگێ و مینا پڕۆژەکێ نەتەوی ونیشتمانی بێخەینە بەراهیکا کارێن خۆ یێن ستراتیژی.

هێژایان، ئەز ب فەر دزانم هاڤڕیا هەوە بۆ ڤان چەند خاڵێن خارێ رابکێشم :

1 - هەڵبەت دانانا فەرهەنگێ کارەکێ کەتکەسی و فەردی نییە، بەلکی کارێ کۆمەکا کەسێن زمانزان و پسپ ۆڕە، یان ژی راستتر بێژم کارێ ناڤەندەکا زانستی و رەوشەنبیری و زمانەڤانییە، مینا (ئەکادیمیا)یێ، کو ڤی ئەرکێ پیرۆز بگریتە ست وویێ خۆ، چونکی سەرەدەریکرن دگەل زمانی کارەکێ هەستیارە و بەرپرسیاریەتیا وێ ژی یا سەنگین وگرانە، لێ ژ بەر دڵسۆزییا من بۆ زمان و نەتەوە و وارێ خۆ، ئەرکێ دانانا ڤێ فەرهەنگێ من ئێخستە ستوویێ خۆ.

2- زمانێ کوردی زمانەکێ فرە دیالێکتە وخودانێ چەندین شێوەزارێن جودا جودایە، هەر شێوەزارەک ژی رویبارەکێ بۆشە ل دەریایا زمانێ کوردی،لەوڕا پشت ڕاستیڤە دکارم بێژم زمانێ مە ئێکە ژ زمانێن دەوڵەمەند وزیندیێن جیهانێ، لێ حەیف و مخابن ژ بەر بناسە وسەدەمێن رامیاری و سیاسەتا ڤەگرتنێ وپارڤەکرنا کوردستانێ ژ ئالیێ کۆلۆنیالیزمێ وکولەدارانڤە، ئەم نەکارینە ب ئاوایەکێ زانستیانە و بابەتیانە سەرەدەریێ دگەل شێوەزارێن خۆ بکەین و ژ بۆ ب هێزکرن و زەنگینکرنا زمانێ خۆ مفای ژێوەربگرین، بەروڤاژی، ل جیاتی ئەڤ فرە دیالێکتییە ببیتە خالا ب هێزبوونا مە، یا بۆیە خالا رێسریان و بێ هێزی و تەڕابەڕا بوونا مە، هەتا پارا پترا وان کەسێن ب ڤان شێوەزاران دئاخفن ل هەڤ ناگەهن، هەر وەسا پڕانیا تورەڤان و نڤیسکار و رۆژنامەڤانێن مە ژی ئەوێن ب کرمانجیا ژووری و کرمانجیا ژێری بەرهەم ونڤسیاندنێن خۆ د وەشین ن نکارن مینا پێدڤی بەهرێ ومفای ل نڤیسین وبیر و هزرێن هەڤ وەرگرن، لەوما فەرە ئەڤ ئاریشە بهێتە چارەسەر کرن، دا کو ئەڤ ڤالاهیا مەزن پڕ ببیتەڤە، هیڤیدارم فەرهەنگا( کانی) ببیتە پرەکا موکوم و پتەو بۆ چێکرنا ڤێ هەڤبەندییا ب هێز

3- ئەڤرۆ ل کوردس تانێ ل سەر هەمی ئاستەکی گەلەک باسێ چێکرنا زمانەکێ هەڤگرتی دهێتەکرن، چونکی هەتا نها ژی دگە ل دابیت مە زمانێکێ ب ڤی ئاوایی نییە کو ببیتە زمانەکێ فەرمی یێ (نڤیسینێ وخویندنێ و ڤەخو یندنی ) بۆ تەڤایا خەلکێ کوردستانێ ب تەڤ پێکهاتەو تەخانڤە، لەوڕا ئەم حەوجەی ڤان تەرزە فەرهەنگاینە، دا کو د پاشەرۆژێدا ببنە سەدەمەکێ هاریکار ژ بۆ هنگافتنا ڤێ ئامانجا پیرۆز

4- هەر چەندە فەرهەنگا کانی یا ب ( کرمانجیا ژووری، کرمانجیا ژێر ی) هاتیە دانان، لێ یا راست فەرهەنگەکا (کوردی- کورد ی)یە، ژبەرک و نە مەرجە هەمی پەیڤێن ڤێ فەرهەنگێ هەر ژ تیپا ئەلفی هەتا یایی دنا ڤ کرمانجیا ژووری و کرمانجیا ژێریدا هەبن، لەوڕا هەبوونا پەیڤێن دی یێن کوردی بۆ دەوڵەمەندک رن وزەنگینکرنا فەرهەنگا کانی هاتینە نڤیساندن، ڤێجا فەرە راستییا ئیماژە پێکری بهێتە ل بەرچاڤ گرتن

5- بۆ دانانا فەرهەنگا کانی، بژلی ئەو زانیاریێن من ل سەر ئیدیەم و پەیڤێن کوردی هەی، من ژ چەندین ژێدەر وچاڤکانیێ ن دی یێن جودا جودا مفا وەرگرتییە،مینانی فەرهەنگێن (کوردی-کوردی) و(کوردی-عەرەبی) و(کوردی-فارسی) و(کوردی- ئینگلیزی)، هەروەسا دیوان وپەرتووکێن تورەیی وئەدەبی ورەوشەنبیری، فەرهەنگا گوندی یا،مەبەستا من ژ فەرهەنگا گوند ی یا، زمانێ پالە وجوتیار ورێنجبەر وکارکەر وگوندیێن مەیە، ئەوێن هەتا نها کاری زمانێ خۆ یێ رەسەن ب سەر بلندی بپارێزن

6- زۆر پەیڤێن ڤێ فەرهەنگێ رەنگە دبنەکۆکێدا یەک بن، لێ چونکی ل هەر دەڤەرەکێ ب شێوەیەکێ جودا دهێنە ڤەخاندن،هەروەسا ئەگەر نەهێنە تۆمارکرن ژی،رەنگە رۆژەکێ ل رۆژا ل ناڤ بچن، لەوڕا من ب فەر زانی هەمی وان پەیڤێن ئەز دزانین ل سەر رووپەلێن فەرهەنگا کانی تۆمار بکەم، بۆ مینا ک: پەیڤا ( بلی،بژلی،ژبل،بلۆ ژ…) ئەڤ پەیڤە زۆر ل هەڤ نێزیکن،لێ ل هەر درەکێ ب ئاوایەکێ دهێنە گۆتن8

7- د ڤێ فەرهەنگێدا زۆر کێم ئیماژە ب رێسا وبنەمایێن رێزمانێ کوردی هاتیەکرن، چونک ی من پتر کار بوو کۆمکرنا پەیڤان کریە،لەوڕا ئەز ئێکسەر ل سەر پەیڤا سەکنیمە و،من پێکۆل کریە هەڤبەرکرنەکێ دناڤبەرا پترین پەیڤێن دوو شێوەزاراندا بکەم، کو ئیرۆ هژمارەکا زۆر ژ کوردان پێ دئاخڤن،هیڤیدارم ئەڤ کارێ مە ببیتە بەرێ بنیاتێ ل هە ڤ گەهیشتنێ ول هەڤ نێزیکبوونێ و چێبوونا زمانەکێ هەڤگرتی کو خەونەکا دێرینا هەر کوردەکێ دلسۆزە

8- فەرە بێژم بۆ هەر پەیڤەکا کرمانجیا ژووری،مە خەبتین کریە پەیڤەکا هەڤ رامان و هەڤ واتایا وێ ب کرمانجیا ژێری بەرانبەری وێ بنڤیس ین،ئەگەر چ پەیڤ دەست مە نەکەفتن بن،مە پێکۆ ل کریە راڤەکا کورت بدەینێ،هندەک جارا ژی مە چەندین پەیڤێن کرمانجیا ژووری دگەڵ پەیڤێن کرمانجیا ژێری هەڤتا و رێزکرینە، دا فەرهەنگ پتر دەوڵەمەند ببیت وئەو پەیڤ ژ ی ژ م رنەکا مسۆگە ر بهێنە پاراس تن،هەروەسا بۆ خۆیاکرنا رامانا زۆر پەیڤا مە مفا ژ پەندێن کوردی وەرگرت ییە و بۆ هندێ ژی کو وان پەندا ناس بکەین، مە تیپا(پ)بەرانبەری وان نڤیساندییە،ئەگەر مە ئیماژە ب هەڵبەستا هەڵبەستڤانەکی ژی کربیت،ئیماژە ب ناڤێ وی هاتیەکرن

9- دەمێ مە بناغی فەرهەنگا کانی دانای،هەمی حەز وهیڤیێن مە ئەو بوون ئەم هەوارا خۆ بۆ چ پەیڤ وئیدیەمێن بیانی نەبەین و، بتنێ مفای ژ پەیڤێن رەسەن وبێگەردێن کوردی وەرگرین، لێ تشتەکێ عەیانە چ زمانێن جیهانێ،ئەگەر ئەو زمان چقاسی ساخ وزیندی ودەوڵەمەند ژی بن مینانی: زمانێ ئینگلیزی و فەرەنسی و روسی و عەرەبی وفارسی و…تاد نەد ڤاڵانە ژ پەیڤێن بیانی و کێم وزۆر پەیڤێن بیانی تێدا هەنە وئەڤ دیاردە لدەڤ هەمی زمانا هەیە وتشتەکێ سروشتییە ژی، لەوما ئەو پەیڤێن بەری سەدان ساڵان هاتینە دناڤ زمانێ کوردیدا،ئەم ناهەژمێرین پەیڤێن بیانی، چونکی یێن بوینە پشکەک ژ زمانێ مە یێ نەتەوی،ڤێجا ئەگەر پەیڤەکا هۆسا کەفتە بەر چاڤێ هەوە ب تشتەکێ سروشتی بزانن و وەکی پەیڤەکا کوردی سەرەدەریێ دگەڵدا بکەن،مینا پەیڤا (قەلەم، دەفتەر، مەکتەب، خیار، رسمی، نفوس ومختار و عەبا و یێن شتی ڤانە هەرگاڤا ئەم شیاین ژی ب کوردی پەیڤێن جوانتر ل جهی وان دانین، ب مەرجەکی ببنە جه ڤەگ ر(بدیل)ێن پەیڤێن بیانی، هنگی ئەم هەمی دێ ب شانازیڤە د پەیڤین ونڤێ سینێن خۆ دا بکارئینین،لێ ب دیتنا من نها تشتەکێ نەیێ دجهێ خۆ دایە ئەم دەربارەی ڤان پەیڤا هەستیاریێ نیشان بدەین و ب خۆرتی دناڤ زمانێ خۆ دا دەربێخ ین،بۆ پشت ڕاستکرنا گۆتناخۆ یا سلال ژی دێ پەیڤا (قەلەم) کەینە نموونە،هەر چەن دە مە بەدەل پەیڤا قەلەم پەیڤا (خامە) و(پێنڤیس) هەنە،لێ بەلێ ئەم هەمی دزانین هێشتا قەلەم ل کارە و چ ل سەر ئاستێ رەوشەنبیری وئەکادیمی، چ ل سەر ئاستێ میللی و دناڤ خەلکیدا، خامە وپێنڤی س نەکارینە ببنە بەدیلێن (قەلە م)ی و هێشتا ئەڤ پەیڤە مینا پێدڤی ل سەر زارێ مە کەهی نەبووینە، ئەڤە ژ ئالیەکی، ژ ئالیەکێ دیڤە بۆ گۆتن ونڤێسینا هندەک پەیڤا ئەم نەچار بووینە پەنایێ بۆ زۆر پەیڤێ ن بیانی ببەین،چونکی مە بەدیلێن وان ب کوردی نەبووینە، ڤێجا ب دیتنا من زڤڕینەڤا مە بۆ ناڤەندێن ئەکادیمی یێن زماننیاسی و فەرهەنگا گوندییا دێ هەتا رادەکێ باش هاری مەکەت کو ئەم زمانێ خۆ یێ رەسەن بپارێزین وهێدی هێدی ڤێ ئاریشێ چارەسەر بکەین

10- ئەگەر هەوە پەیڤەک ڤییا و دناڤ فەرهەنگا کانیدا دەست وە نەکەفت، ب تشتەکێ سروشتی بزانن، چونکی یا زانایە مە هێشتا چ فەرهەنگێن نەتەوەیی یێن گشتگ یر(شامل) نینە، کو پترین پەیڤا بێخیتە بەر دەستێ مە،هەروەسا ئەڤ فەرهەنگە ویێن شتی ڤی ژی چقاسی د مەزن و تڤاڤ بن، نکارن هەمی زمانی دناڤ رووپەڵێن خۆ دا هەڵگرن و کۆمبکەن، ڤێجا بلا هەر یەک ژ مە بۆ دانانا بەرێ بنیاتێ فەرهەنگەکا نەتەوەیی کار بکەین و د کارێ خۆ دا ژی خەمخۆر و دلسۆز بین

11- مسۆگەر فەرهەنگا کانی یا بێ کێماسی و شاشی نییە، لێ "سیار هەتا نەکەڤیت نابیتە سیا ر"، لەوڕا پڕ ژ دل حەز دکەم فەرهەنگنڤێس و زمانزانێن کورد ڤێ فەرهەنگێ هەڵسەنگینن و ب شەنا قەلەمێن خ ۆ یێن تی ژ بێدەرا وێ بدەنە بای، دا ژ تشتێ نەژهەژی و نە سەبقی بهێتە ئادە و بژارە وپاقژکرن، هەروەسا دا کو ل چاپێن بێت دا بەهرێ و مفای ژ بیر وهزر و تێدیتن وزانیاریێن وان وەرگرم، ژبەرکو من لبەرە ئەگەر خودێ حەز بکەت د پاشەڕۆژێدا سنوور وکەوشەنێن فەرهەنگا کانی بەرفرەه بکەم و کاکلک و ناڤەرۆکا وێ زەنگین و دەولەمەند بکە م، هەروەسا فەرە بێژم ئەز نها مژوول وخەریک ی دانانا فەرهەنگەکا دیی یا (کوردی-کوردی) مە،لێ ڤێ جارێ ب(کرمانجیا ژێری- کرمانجیا ژووری)یە، ڤێجا ب ۆ بڕینا ڤێ قویناغا ئاسی مە سیارێن زیخ و شارەزا وچەلەنگ و بستە و دەستپل وچاڤزل دڤێن،هیڤیدارم هەر یەک ژ مە ئەڤ سیارێن زیخ وبستە و چەلەنگ بین، دا بکارین ب جوان ترین وباشترین شێوە خزمەتا زمانێ خۆ یێ خۆش وشرین بکەین.

12- ل وی دەمێ من فاماند ی وخ ۆنیاسکری،من حەژ زمان خۆ کریە ومن ڤیایە خزمەتا زمانێ کوردی بکەم،نەمازە پشتی ئەم چووینە خاندنخانێ و پەیڤێن شرینێن کوردی ل سەر لێڤێن مە کەهی بووین، لی هەر زوی هێشتا ژیێ من دە سال بوو، دەمێ ئەم کەفتینە بەر لەهی ولێسەرا ستەم و زۆردا ریا رژێما سەددامێ گۆڕ بگۆڕ و سالا 1978 ز گوندێن مە ل دەڤەرا (مزویری بالا ) کاڤل و وێران ک رین و ئەم راپێچی کۆمەڵگەها ب خۆرتی چێکریا (بەحرکێ) کرین، دوژمن ب وێ چەندێ ژی نەسەکنی ول سالا 1987 ئەم نەچار کرین بەرەف کوردستانا بندەستێ ئیرانێ کۆچ بکەین و ل باژێڕێ ورمێ ئاکنجی ببین، حەزا خزمەتکرنا زمانێ کوردی دناڤ دلێ مندا هەرا خۆرت بوو،لێ وی دەمی دەلیڤە یا بەر تەنگبوو کو د بیاڤێ فەرهەنگێدا کار بکەین وخزمەتا زمانێ کوردی بکەین، هەتا سالا 1994 ز، هنگی بۆ مە دەلیڤە ودەرفەت هاتە پێش،کو پرسا زمانی بکەینە ئێک ژ خەمێن خۆ،لەوڕا دانانا بناغە وشەنگستێ ڤێ فەرهەنگێ بۆ هنگی دزڤڕیتەڤە، هەژی ئیماژە پێکرنێیە مشەختبوونا مە یا بێ مفا نەبوو،ئێک ژ وان مفایان ئەو بو و، ئەم شیاین بۆ زەنگینکرنا فەرهەنگا کانی مفایەکێ زۆر ل پەیڤێن کوردی یێن وێ دەڤەرێ وەرگرین

13- فەرهەنگا کانی پتر ژ 13000 پەیڤ و ئیدیەما تێدا هەنە، بژلی ئەو پەیڤێن مە بۆ دەوڵەمەند کرنا فەرهەنگێ دگەڵ پەیڤێن هەڤتا (مرادف) نڤێسی، کو ئەو ژی گەلەک زۆرن سۆپاس بۆ خودێ پشتی خەبتین و ماندیبوونەکا زۆر، فەرهەنگا (کانی) شیا چاڤێن خۆ ڤەکەت و بێتە گۆڤەندا پەرتووکخانا کوردی، لە وڕا هیڤیدارم یا ژ هەژی ڤێ گۆڤەندێ بیت و بکاریت تێهن وگەرمییە کا زۆر بدەتە زەند وباسکێن خویندەڤانێن هێژا و تێنیشکا مەژی وهزرێن وان بشکێنیت و زمانێ ک وردی پتر ل دەڤ وان شرین بکەت،هەروەسا ئومێدەوار م ڤالاهیەکا ب چویک ژی دناڤ پەرتووکخانا کوردیدا پڕ بکەتەڤە و دلێ هەر کوردەکێ زماندۆست وکوردپەروەر و وەلاتپارێز خۆش بکەت

محەممەد ساڵح پێندرۆیی (جگەرسۆز)

هەولێر 2009