پێشەکیی نووسەر، شێوەی نووسین
لە کتێبی:
هەنبانە بۆرینە
بەرهەمی:
هەژار
6 خولەک
2340 بینین
وشەی کوردی ئەم فەرهەنگە بەو شێوە خەتە نووسراوە کە ئێستا لەناومان باوە؛ سەر و ژێر و بۆرەکانی بەم ئاوایەن:
- ە - لەجیاتی سەری بە پیتەوە نەلکاو. وەک: بڕەوە.
- ـە - سەری بە پیتەو نووساو. وەک سەر.
- و - بەری سانایی و بێگرێ. وەک: کورد، وەک: کوردەواری، وەک: هاتو، بوو.
- ۆ - بۆری واڵا. وەک: بۆر، وەک: زۆر، برۆ، بخۆ.
- یـ، ی - لە جیاتی ژێری سانایی. وەک: کاریتە، وەک: ماڵی من.
- ێـ، ێ - ژێری واڵا. وەک: دێو، وەک: کێو، وەک: گوێ.
- ۇ - من لێرەدا - وەکوو فەرهەنگەکانی تر - بۆ واوی قووچاو دوو واوم نەنووسیوە. بۆ یێ داکشاویش هەوەتر. چونکە لاو وابووە زۆر زیادین. بۆ نموونە وشەی (وتار) ئەگەر هەر بە یەک واو نووسرا، کێ نایخوێنێتەوە وتار؟ دەیسا بۆچ (ووتار) بنووسین؟ یاخۆ ئەگەر نووسیمان پیر کێ دەڵێ ئەمە جحێڵە. هیچ نایەوێ (پییر) بنووسین. تاکتاکە - ئەویش بەدەگمەن - تووشی هێندێ وشە دەبین کە خوێندەواری ساویلکە ڕەنگە بۆی نەچنەوە سەر یەک. وەک دوو وشەی: کوڕ، کوڕ. کە یەکەمیان ڕۆڵەی نێرەوە و دووهەمیان پشت دەرپەڕیوە. من فرزندە نێرینەکەم (کوڕ) نووسیوە؛ بۆ پشت قۆزیش بۆرم لەسەر بۆر داناوە نووسیومە (کۇڕ). لەو شوێنانەی وەک ئەوانەن - کە وەک وتیشم زۆر کەمن - واوێک بۆرەکەی سەری شانی دەدەن.
- -ْ (زەنە) - بزاوێک هەیە نە ژێرە، نە ژێر نیە. توزێک زمان داگرتنە. وەکوو وشەی: کرْن. برْن، بزْن. ئەم بزاوە لە خەتی لاتیندا هەیە و نیشانەی بۆ دیار کراوە؛ ئەلفۆکێکی لاواز و کورتەباڵایە.Karin، Bzin، :(i)، کە ئێمە بە کوردی نیمانە و پێویستیشە. من بۆ ئەم بزاوە کزە، زەنە (-ْ)م دەبەرچاو گرتووە. دەبێ ئەوەندەش بزانین زۆربەی ئەو پیتی وشانەی ئەو نیوەژێرەیان هەیە لە کاتی ئاویتە (اضافە)بوونا، ژێرەکە خۆبەخۆ دەسوێ و ئەوسا زەنەی ناگەرەکە. بۆ نموونە: ئەگەر بێژین (سۆفی بزْن)، گەرەکیەتی. بەڵام ئەگەر نووسرا (بزنی بەڵەکم خۆشدەوی)، ژێرە لاوازەکەی ناوێ و ڕووت دەنووسرێ.
- لامی لاواز و ڕێی باریک وەک لە لاواز و باریکدا بێهیچ هێما دێنە نووسین، بەڵام لامی وەک بەڵام و ڕێی بەکڕە، ئەو کڵاوە دووفلیانەیان لەسەرە، کە بۆ واو و یێ ئاواڵە نیشمانماندا.
- پێویستە ئەمەش بزانین رێی (ر) پێش وشە هەموو کوردێک هەر گەورەی دەخوێنێتەوە کەوابوو وشەی وەکوو: رۆژ، رووگە، رێواس و هی تریش پێی ناوێ سەربەکڵاوەبن.
- -ّ (گیرە)، کە لە عارەبی و فارسیدا فریە هەیە، لە باتیانی پیتەکە دووجار دەنووسین؛ محّمد، محەممەد دەبێ. چونکە بزاوی سەر پیتان هەر بە پیت دیاری کراوە و بریەتی لە هێ(ە) یێ (یـ) و واوە (و)، ناچار لە جەلە و زنجیرەی یەک لە دوو یەکی وشەکان، بزاویشمان وەکوو پیتی ڕەسەن و سەرەکی دانا: ڕەوەز کەوتووتە پێش ڕەهەند؛ چونکە ڕەهەند بە سێ هێ لە دووی ڕێیەکە ژمێراوە. هەروا هوژە پێش هەژار دەکەوێ؛ چونکە هەژار بە دوو هێ یەکبەدوویەکدا دێتەژمار.
- ئەلف (ا)، هەر بزاوی هەڵکشانەوە دەگەڵ هەمزە لێک جیایە. (ئا) پیتێک و بزاوێکە، وەکوو: ئاو، ئتاتر، فوئاد.
- بزاوێکی تریش هەیە، عەرەب و فارس نیانە، وەک بزاوی: زُویر (زیز)، پوُیل (دراو)، قُویل (دژی پەل). تورک بە لاتینی خۆیان، «ü» دەنووسن. من بۆرم لەسەر واو نووسی، خوانەخوایی هەرگا واوێکی قووچێندراو تووشی یێیەکی ساکار هات، ئەو دەنگەی لێ پەیدا دەبێت.
با وێستا پێدا بچینەوە، وا لەم کەر بەندەی ژێرەوە، نموونەی بزاوەکان و چوێندوەیان لە ڕستەدا نیشان ئەدەین:
بزاو | جۆری نووسین | مانای وشە | نموونە لەڕستەدا |
ول | قول | پوروز و بەلەک | قولت هەڵکە با تەڕ نەبی |
وڵ | قوڵ | کورت، کن | کلکە قوڵەی مام ڕێوی دا |
ۆڵ | قوڵ | لای سەرووی ئانیشک | هەڵیان کەدەماڵی قۆڵ و بازن، جێداربوو لەسەر جیهان بنازن |
وُڵ | قوُڵ | کوُر، دژی پەل | لە قوُڵایی دڵمەوە خۆشم دەوێ |
ور | کور | سێ بەشی کورک | دایکی بۆ کێ دەکورکێنێ |
وڕ | کوڕ | زارۆی نێر | کچ لە کوڕ بەڕوحمترە |
ۆر | کۆر | کوێر، نەوین | ئەوشن ئەولەسەن کوڕییە |
ۆڕ | کۆڕ | مەجلیس، مەکۆ | با لەم شوێنە کۆڕ ببەستین |
وُ | کوُڕ | پشت قوُز لە خەفەتان کوُڕ بوومەوە | |
وُیـ | پوُیل | دراو، پوُڵ | گش کارێ وەپوُیل ئەکرێ |
یـ | پیر | بەتەمەن | ئەی تازەجوان پیریی، کە ئیفتادەم و کەوتووم، دەستێ بدەرە دەستی شکستم لە دەست چووم |
ـێـ | پێرار | دووساڵ پێش | هەموو ڕۆژێ لە تاو هیجرانی ئەمساڵ، تەمەننای مردنی پێرارە بێ تۆ |
ێ | کێ | کام کەس | مەیگێڕ وەرە بۆم تێکە دڵم زۆر تەنگە، کێ باشه؟ هەموو کەس دە ڕووەو و سەد ڕەنگە |
ی | بابی | باوکی | ئەگەر کوردێک قسەی بابی نەزانی، موحەقق دایکی ... و باوکی ... |
ی | فڕی | لە شەقەی باڵی دا | باڵداری جوانیم لەلکی ئاواتم، هاوارە لە من چزوو بەزوو نیشت و فڕی؟! |
ێ | گوێ | ئەندامی بیستن | گوێ هەڵخە هەموو دەنگی بژی و ڕۆڕۆیه |
ـە | حەسەن | ناوە، بەمانا جوان | ئەم قافیەت بەسانی دڵی موددەعی حەسەن، تەنگە درەنگە مەیلی بە جەنگە هەڵێ مەڵێ |
ە | وەرەوە | بێرەوە | وەرەوە بەشەرتی جاران، گیان و ماڵم فیدات بێ |
-ْ | مرْن | مردن | مرْن، بمیرانی خۆشە |
مەزْن | گەورە | بۆ کوردەواژی خودێ مەزْنە | |
پیتە چەقیوەکانی کوردی یەکبەدوویەکا:
ئـ - ب - پ - ت - ت - ج - چ - ح - خ - د - ر - ڕ - ز - ژ - س - ش - ع - غ - ف - ڤ - ق - ک - گ - ل - ڵ - م - ن - و - ۆ - هـ - ی - ێ