پێشەکی

ئەوەی کە دەیبینن، بەرهەمی پازدە ساڵ حەول و تێکۆشانی بێوچان و شێلگیرە کە ئەم کارەی لێکەوتۆتەوە، دیارە تەمەنی فەرهەنگنووسیی لەم ئاقارە ساوایە و لەچاو رەوت و ئەزموونی فەرهەنگنووسیی چەند سەدساڵەی رۆژاوایییەکان شتێکی وا نییە. شایانی باسە کە لەوبارەوە تاک و تروک کار کراوە، بۆ ئەوە نابێ بڵێین خاوەنی مێژوو یان شێواز و میتۆدی فەرهەنگنووسین، و ئاشکراشە بۆشایی و کەمییێکی بەرچاو بەدی دەکرێ، کە بە داخەوە تا ئێستا حەولێکی هەمەلایەنەی بۆ نەدراوە و زۆربەی زۆری فەرهەنگەکان لە لایەن کەسێکەوە دانراون. ئەمەش خۆی لە خۆیدا ئەوە دەڕەخسێنێ کە فەرهەنگ بە شێوەی چاوەڕوانکراو نەبێ و مۆرکی تاکەکەسی پێوە دیار بێ. ئەوە بنەمایەکە کە دەبێ فەرهەنگ لە لایەن لێژنە و کومیتەیەکی زمانەوانییەوە دانرێ، بەڵام لەم وڵاتە بێ... وەکوو شتێکی نەکردی لێهاتووە یان وازوو نابێ چاوەڕوانی فەرهەنگێکی وا بکەین.

ئەم فەرهەنگەی بەردەسیشتان هەر حەولێکی تاکەکەسییە و بە هەڵە و پەڵەی خۆیەوە. جا داوا لە خوێنەر، نووسەر و دڵسۆزانی زمانی کوردی دەکەم لەم بارە چەوتی و لاریمان بۆ راست کەنەوە. چاوەڕوانی بیر و بۆچوون و پێشنیاری هەموو لایێ دەکەین تاکوو فەرهەنگێکی پوختەتر بێتەبەرهەم. شتێ کە دەبێ لێرەدا ئاماژەی پێ بکەم، ئەوەیە کە رێنووسی ئێستای کوردی (ئەم رێنووسە) شپرزەیە و یەکدەس نییە، کە بە داخەوە هەتا نووکە هەنگاوێکی وای بۆ هەڵنەهێنراوەتەوە، هەڵبەتە ئەم شێواوییە لە ئینگلیسی و... هەیە. بەڵام لەم فەرهەنگەدا ئەوەی کە زۆرتر حەولی بۆ دراوە، شێوەی ئاساننووسییە و نەمانویستووە شێوەیەکی میکانیکی بگرینەبەر (هەڵبەت ئەم نایەکدەستییە لێرەشدا بەرچاو دەکەوێ).

پرسێکی گرنگ کە دەبێ لێرەدا باسی بکەم ئەوەیە کە بەکارهێنانی چاوگ لەجیاتی ناو (noun) یان کار (verb) لە زمانی کوردیدا دیاردەیەکی زۆر باو و دەستوورییە و مخابن زۆر نووسەر لەو شتە پرینگاونەتەوە، یان تەنانەت جاری وایە لە نووسراوە یان فەرهەنگەکاندا لە بەرامبەرداناندا لەبەرچاو نەگیراوە. وەکوو abatement (کەمبوونەوە، سووکبوونەوە، داشکان، نیشتنەوە، هاتنەخوارێ، دابەزین، نزمبوونەوە، دامرکان) کە خۆی ناوە، بەڵام لە کوردیدا بە یارمەتی چاوگ کە بە واتایەکیتر دەتوانین بڵێین هەمان ناوە، مانای کەینەوە. رەنگە سەرەکیترین کێشەی ئەم فەرهەنگە تیانەبوونی کارەکانە کە دەگەڕێتەوە بۆ کۆمەڵێ هۆی خۆی (گرنگترینیان پێوەندی بە لایەنی تەندروستییەوە هەیە). شتێ کە دەبێ لێرەدا باسی بکەم ئەوەیە کە لە بەرامبەر وشەی وا هەیە نیشانەی پرسیاری بۆ دانراوە، ئەویش ئەوە دەگەیێنێ کە دڵنیایییێکی تەواو لە ئارادا نییە و جا هەر لێرەوە دەستی هاوکاری بۆ هەموو لایێ رادەکێشم ئەگەر بەرامبەری کوردی رەسەن یان گونجاویان پێ شک هات بەم ناونیشانە (kurdistanica@ymail.com) ئاگادارم کەنەوە.

ئەم فەرهەنگانە بوونەتە بنچینەی کوردستانیکا:

1. Oxford Advanced Learner's Dictionary, Fourth, Sixth, Seventh and Eighth Editions
2. Concise Oxford Dictionary – Tenth Edition
3. Oxford Wordpower Dictionary, Third Impression
4. The Oxford Paperback Thesaurus, First Edition
5. Webster's Collegiate Dictionary, 11th Edition
6. Random House Webster's Electronic Dictionary and Thesaurus, College Edition
7. Longman Dictionary of Contemporary English, Fourth Edition, Fourth printing 2011
8. Cambridge Advanced Learner's Dictionary - 3rd Edition
9. Collins COBUILD Advanced Dictionary, First and Second Editions
10. Longman Dictionary of language teaching and applied linguistics, Third Edition
11. Longman Lexicon of Contemporary English, Tom McArthur
12. The Concise Oxford Dictionary of Linguistics, P. H. Matthews
13. A dictionary of Architecture, James Stevens Curl (Oxford)

نێودێرکردنی ئەم فەرهەنگانە بەو مانایە نییە کە فەرهەنگی ترمان چ بریتانیایی و چ ئەمریکایی بەکارنەهێنابێ.

لە دواییدا دەبێ پێزانین و سپاسی تایبەتی خۆم بۆ ئەو کەسانە دەربڕم کە بە هەر شێوەیێ دەسیان گرتووم و یاریدەیان داوم بە تایبەت دایکم (دادە نووسرەت)، خوشکم (دادە هاجەر) و خێزانم (مینا خانم) کە زۆرم پێوە ماندوو بوون و لەو بارەوە شەونخوونییان لەگەڵ کێشاوم. هەروەها دوکتور حەسەن عەباسی، دەنگی ئەمریکا بەشی کوردییەکەی (ب.ت. بەرنامەی "زمانێ مە"، هۆمەر دزەیی و مایکڵ چایەت)، دوکتور مەنوچێهر قارەمانی، دوکتور کەنداڵ نەزان، کاک عەلی فەقێ کەریمی، دوکتور کاوە دەستوورە، کاک ئاسۆ مامزادە، کاک شەهاب خزری، کاک ئەمجەد غوڵامی، دوکتور رەحمان وەیسی، دوکتور بەختیار سەجادی، چاپەمەنی مانگ، دوکتور ئومێد قادرزادە، دوکتور حسێن میکاییلی، دوکتور ئەبوبەکر باپیری، دوکتور جەعفەر شێخولئیسلامی، دوکتور رەحیم سورخی، کاک محەمەد رەمەزانی، کاک ئەحمەد غوڵامی، کاک وریا دیوانی، دۆستان و برادەرانی رۆژهەڵاتی هەولێرنشین (ب.ت. کاک رامان پیرۆتی)، کاک ع. ئـ.، کاک سابیر ئەمیری، کاک پەیمان ئەمیری، کاک کەریمی سازفرۆش، کاک مەنسوور بەهرام بەیگی، کاک وەفا بوداغی، کاک حەمەدەمین شاسەنەم، کاک محەمەد ئەحمەدی، کاک هێمن خوسرەوی، کاک ئەرسەلان هیدایەتی، کاک قادر ئازمەند و کاک رێبین جەوشەنی (بۆ باری خەمڕەوێنییەکەی) و هەموو ئەو بەڕێزانەی (ب.ت. پیاوە پیرەکان، وەک حاجی عەبدوڵڵا گەنجەیی، بەهەشتی حاجی شەریف تەیمووری، حاجی عەلی قازی، مەلا رەسووڵ مەعڕووفی، حاجی سماییل شەڕەفی، کاک خالید عەسکەری، وەستا محەمەد حوسەینی (سەعاتساز)، ئاسنگەری وەستا رەحیمی ئاسنگەر و ئەوان و...) کە وەخت و ناوەخت بەربینگم پێ دەگرتن یان هەواڵی فەرهەنگەکەیان لێ پرسیوم. شایانی ئاماژەپێکردنە ئەگەر هەر جۆرە هەڵە، نەگەیاندن، بەدەستەوەنەدان و یان گرێوگۆڵێک لە گۆڕێدابێ یەکسەر دەگەڕێتەوە بۆ نووسەر و چ کەس و لایەنێ ناگرێتەوە.

عەلی جەوشەنی

خاکەلێوە یان ئاپریلی ٢٠١٢