فئلڴەل مازى و موزارء وە باقى دوختەگانيانەوە
لە نوا تەواى بۊشم ئاى مەقاڵەگە تەرهيگە فريە ساکار ک وە پەلەوە نۊسريايە و تەنيا شيوايگە لە چتى ک تەواى دۊاجار فريەتر لە بانى کار بکرى.
لە کوردييشە وەک فارسى پەنج دوخت مازى يانى سادە و نەقڵى و ئستمرارى و بەئيد و ئلتزامى هەس ئەمان مازى بەئيد و ئلتزامى يەى دوختيان هەس و بيجگە لەوانە دوخت تريگيش لە مازى لە کوردى هەس ک لە ناو جومڵەڴەل مەرچى و دوئايى دياى و لە فارسى لەى نيە. لە تەک ئيەک سيغەى دووِم کەس و سووِم کەس کوو لە کوردى گەڕۊسى يەکيگن.
لە خوارەوە دوختڴەل جوورواجوور فئل بى ئيەک فريە شيەو بکرن لە قاڵوو مەساڵڴەليگ هاتڴن. جا مەساڵەگان لە ئەنقەس جوورى ئەڵوژريايەک بڕى لە فەرايەندڴەل واجى (قائدەڴەلى وەک: قلب، حذف، هماهنگى واکەاى، هماهنگى همخوان و... ک ئراى وينە هەر وەۊجەک باڴز ئيە دياى، قاڵووِ دورس کردن يەکم کەسِ تاک لە موزارء ئەخبارى ئايەس: «د + بن موزارء + ـِم» وەک: «د + شکن + ـِم = دشکنم) و (د + نۊس + ـِم = دنۊسم). ئەمان لە بن ڴەليک ئاخريان درکەى دهݩدارِ (حرف صدادار) فەتهەس، وەقەرەى قائدەڴەل واجيەوە ک نيلى دو درکەى دهݩدار وە شۊن يەکا بيان، کەسرەى پاشگرەڴە لاچى. وەک: (د + خە + ـِم = دخەم) بڴرەنە خوەيان. مەسڵامى مەسدەر «زانستن» وەک زوورمەى مەسدەرڴەل تر فەرايند واجى وە سەريا نياى و راس لە چوارچوو دەسۊرڴەل سەرفيە، ئەمان مەسدەرڴەل «بردن» و «سەنين» هەرکايمى وە دوختى لە ئان سەرفا بڕى گۊرانکاريڴەل قائدەمەنِ واجى وەسەريانا دياى کە وە کوڵى شيەو کريايە، ئراى وينە لە سەرف مازى ئستمرارى فئل «بردن»، چتەويەتى (چگونگى) گۊڕيان فئلەگە لە چوارچوو فەرايەندڴەل قايڴەمەن واجى وە رزنەوە هاتيە و وە ديارى «/» لە يەک تاکەو کريايە: (د+برد+ـِم = دبردم/ دِوِردم/ دووِردم)
1- مازى سادە:
بن فئل مازى + پاشگرڴەلِ:
ـِم (ئراى يەکم کەس تاک)
يد (ئراى دووِم کەس تاک)
∅ (ئراى سووِم کەس تاک)
يم يا يمان (ئراى يەکم کەس کوو)
ـِن (ئراى دووِم کەس کوو)
ـِن (ئراى سووِم کەس کوو)
وەک:
کوردى ← فارسى
برد + ـِم = بردم ← (بردم)
برد + يد = برديد ← (بردى)
برد + = برد ← (برد)
برد+ يم/يمان + برديم/ برديمان ← (برديم)
برد + ـِن = بردن ← (برديد)
برد + ـِن = بردن ← (بردند)
سەن + ـِم = سەنم ← (خريدم)
سەن + يد = سەنيد ← (خريدى)
سەن + = سەن ← (خريد)
سەن + يم/يمان = سەنيم/ سەنيم ← (خريديم)
سەن + ـِن = سەنن ← (خريديد)
سەن + ـِن = سەنن ← (خريدند)
2- مازى نەقڵى:
بن فئل مازى + پاشگرڴەلِ:
ڴم ← (ئراى يەکم کەس تاک)
ييد ← (ئراى دووِم کەس تاک)
يە ← (ئراى سووِم کەس تاک)
ييم يا ييمان ← (ئراى يەکم کەس کوو)
ـِڴن ← (ئراى دووِم کەس کوو)
ـِڴن ← (ئراى سووِم کەس کوو)
وەک:
کوردى ← فارسى
برد+ ڴم = بردڴم ← (بردەام)
برد + ييد = بردييد ← (بردەاى)
برد + يە = برديە ← (بردە است)
برد + ييم/ييمان = بردييم/بردييمان ← (بردەايم)
برد + ڴن = بردڴن ← (بردەايد)
برد + ڴن = بردڴن ← (بردەاند)
سەن + ڴم = سەنڴم ← (خريدەام)
سەن + ييد + سەنييد ← (خريدەاى)
سەن + يە = سەنيە ← (خريدە است)
سەن + ييم/ييمان = سەنييم/سەنييمان ← (خريدەايم)
سەن + ـڴن = سەنڴن ← (خريدەايد)
سەن + ـڴن = سەنڴن ← (خريدەاند)
3- مازى ئستمرارى:
بن فئل مازى + پيشڴر و پاشگرڴەلِ:
دِ...ـِم ← (ئراى يەکم کەس تاک)
دِ...يد ← (ئراى دووِم کەس تاک)
دِ... ← (ئراى سووِم کەس تاک)
دِ...يم يا يمان ← (ئراى يەکم کەس کوو)
دِ...ـِن ← (ئراى دووِم کەس کوو)
دِ...ـِن ← (ئراى سووِم کەس کوو)
وەک:
کوردى ← فارسى
د+برد+ ـِم=دبردم/دِوِردم/دووِردم ((کەفتيەوه ژير دەسۊر و قائدەڴەل واجاريى وبرٍى گۊرانکارى تغيير هاتيەوه سەر درکەگانيا)) ← (مى‌بردم)
د+ برد+ يد = دبرديد/ دوِرديد/ دووِرديد ← (مى‌بردى)
د+ برد+ = دبرد/ دوِرد/ دووِرد ← (مى‌برد)
د+برد+يم=دبرديم/دِوِرديم/دووِرديم ← (مى‌برديم)
د+ برد+ ـِن = دبردن/ دِوِردن/ دووِردن ← (مى‌برديد)
د+ بردـ ـِن = دبردن/ دِوِردن/ دووِردن ← (مى‌بردند)
وەلەيەک مازى ئلتزامى فئل «سەنين» سەرف بکەم تەواى سرنجدان ئاوەيە بەم ک فئلڴەليک وە پاشڴر يا پسوند «ين» کووتاييان دياى، لە رۊ قائدەڴەل واجارايى لە ئان سەرفا دو درکەى ناوجى (واج‌هاى ميانجىِ «ى» و «ا») لە بەين بن مازى و پاشڴرەگەيان دياى و لە يەکم کەس تاک و دووِم کەس کوو لە پاشگرڴەل «ـِم» و «ـِن» درکەى ژير (کسره) دلاچى، وەک فئل «کەنين» ک ئراى وينە يەکم کەسِ تاکەڴەى دووە: د + کەن +يا+ م = دکەنيام، ک باقى سەرفەگانى دووِنە: دکەنيايد، دکەنيا، دکەنيايم، دکەنيان، دکەنيان.
جا ئەيەش لە هووشمانەو نەچى ئەڴەر ئەو دو درکەى ناوجيەگە نەياى، دوختِ مازى ئستمرارى و موزارء ئەخبارى فئلەگان دووە يەکى: (د + کەن + ـِم = دکەنم/ مى‌کنم)
د+ سەن+يا+م=دسەنيام ← (مى‌خريدم)
د+سەن+يا+يد=دسەنيايد ← (مى‌خريدى)
د+ سەن+ يا+ = دسەنيا ← (مى‌خريد)
د+ سەن+يا+يم/ يمان=دسەنيام/ دسەنيايمان ← (مى‌خريديم)
د+ سەن+يا+ن=دسەنيان ← (مى‌خريديد)
د+ سەن+يا+ن=دسەنيان ← (مى‌خريدند)
جا جاڵب ئيەس کە مەسدەر «سەنين» لە بڕى هووزڴەل وە «سەندن» ئۊشرى ک ئەڴەر چنەو بوو ئاوەۊجە سەرف دوو:
د+ سەند + ـِم = دسەندم
د+ سەند + يد = دسەنديد
د+ سەند + = دسەند
د+ سەند+ يم = دسەنديم
د+ سەند + ـِن = دسەندن
د + سەند + ـِن = دسەندن
4- مازى بەئيد و ئلتزامى ک هەر وەۊجەک وتم يەکيگن:
بن فعل ماضى + پاشگرڴەلِ:
ۊم ← (ئراى يەکم کەس تاک)
ۊد ← (ئراى دووِم کەس تاک)
ۊ ← (ئراى سووِم کەس تاک)
ۊمان ← (ئراى يەکم کەس کوو)
ۊن ← (ئراى دووِم کەس کوو)
ۊن ← (ئراى سووِم کەس کوو)
وەک:
کردى ← فارسى
برد+ ۊم = بردۊم ← (بردەبودم)/(بردە باشم)
برد+ ۊد = بردۊد ← (بردە بودى)/(بردە باشى)
برد+ ۊ = بردۊ ← (بردە بود)/(بردە باشد)
برد+ ۊمان = بردۊمان ← (بردە بوديم)/(بردە باشيم)
برد+ ۊن = بردۊن ← (بردە بوديد)/(بردە باشيد)
برد+ ۊن = بردۊن ← (بردە بودند)/(بردە باشند)
سەن + ۊم=سەنۊم ← (خريدە بودم)/(خريدە باشم)
سەن+ۊد=سەنۊد ← (خريدە بودى)/(خريدە باشى)
سەن + ۊ = سەنۊ ← (خريدە بود)/ (خريدە باشد)
سەن+ۊمان=سەنۊمان ← (خريدە بوديم)/(خريدە باشيم)
سەن+ۊن=سەنۊن ← (خريدە بوديد)/(خريدە باشيد)
سەن + ۊن = سەنۊن ← (خريدە بودند)/(خريدە باشند)
5- لە فارسى لە جومڵەڴەل دوئايى و ئراى ئەوەڵ فئل لە جومڵەڴەل مەرچى فريەتر فعل مازى ئستمرارى و مازى بەئيد وە کار دوڕى، وەک: (اگر اين موضوع را مى‌دانستم، نمى‌آمدم) يا (اگر اين موضوع را دانستە بودم نمى‌آمدم) يا (کاش مى‌دانستم) يا (کاش دانستە بودم)و...
ئەمان لە کوردى گەڕۊسى لە ئاوەۊجە جومڵەڴەلى دوخت‌ترى لە فئل مازى وە کار دوڕى ک هيچکايمى لەو دو قاڵووەگە نيە ئەمان هەر ماناى ئەوانە وەخشى و تەنيا لە جومڵەڴەل مەرچى و دوئايى دياى ک دوخت سەرف کردنەگەى ئاوەۊجەس:
بن فئل مازى + پيشڴر و پاشگرڴەلِ:
بـ ...ام ← (ئراى يەکم کەس تاک )
بـ ...ايد ← (ئراى دووِم کەس تاک)
بـ ...ا ← (ئراى سووِم کەس تاک)
بـ ...ايم/ ايمان ← (ئراى يەکم کەس کوو)
بـ ...ان ← (ئراى دووِم کەس کوو )
بـ ...ان ← (ئراى سووِم کەس کوو)
هەڵاک چنەو بى ئەو جومڵەگانە لە کوردى دووِنە ئايانە:(ئەڴەر بزانستام چەوەچەس نياتم) يا (خوزيابزانستام) کە فئل بزانستام لەيرە نە لە قاڵوو فئلڴەل ئستمرارى خونجى و نە بەئيد. باقى سەرفەگانييشە دووە ئايانە:
بـ + زانست + ام = بزانستام
بـ + زانست + ايد = بزانستايد
بـ + زانست + ا = بزانستا
بـ + زانست + ايم/ ايمان = بزانستايم/ بزانستايمان
بـ + زانست + ان = بزانستان
بـ + زانست + ان = بزانستان
بـ + برد + ام = ببردام/ بوِردام/ بووِردام
بـ + برد + ايد = ببردايد/ بوردايد/ بووِردايد
بـ + برد + ا = ببردا/ بوردا/ بووردا
بـ +برد+ايم/ايمان=ببردايم، بوِردايم، بووِردايم/ببردايمان، بوِردايمان، بووِردايمان
بـ + برد + ان = ببردان/ بوردان/ بووردان
بـ + برد + ان = ببردان/ بوردان/ بووردان
لەيرەيش فئلڴەلى وەک «سەنين» ک ئاخريان وە «ين» کووتايى دياى، لە بەين بن فئل و پاشڴرەگەيان درکەى ناوجىِ «ى» دياى:
بـ + سەن + ى + ام = بسەنيام
بـ + سەن + ى + ايد = بسەنيايد
بـ + سەن + ى + ا = بسەنيا
بـ + سەن + ى + ايم/ ايمان = بسەنيايم/بسەنيايمان
بـ + سەن + ى + ان = بسەنيان
بـ + سەن + ى + ان = بسەنيان
6- موزارء ئەخبارى:
بن فئل موزارء + پيشڴر و پاشگرڴەلِ:
(د)...ـِم ← (ئراى يەکم کەس تاک)
(د)...يد ← (ئراى دووِم کەس تاک)
(د)...ى ← (ئراى سووِم کەس تاک)
(د)...يم/يمان ← (ئراى يەکم کەس کوو)
(د)...ـِن ← (ئراى دووِم کەس کوو)
(د)...ـِن ← (ئراى سووِم کەس کوو)
پيشڴر «د» يەمە کەمتر لە نواى فئلڴەل موزاء دياى و فريەتر وە بى «د» ئۊشنەى، ئەوڕاوە نريايە ناو کەوان، يانى ها هەم تۊەنى بياى و هەم نا.
وەک:
کوردى ← فارسى
(د) + سەن + ـِم = دسەنم/ سەنم ← (مى‌خرم)
(د) + سەن + يد = دسەنيد/ سەنيد ← (مى‌خرى)
(د) + سەن + ى = دسەنى/ سەنى ← (مى‌خرد)
(د) + سەن + يم/يمان = دسەنيم، دسەنيمان/ سەنيم، سەنيمان ← (مى‌خريم)
(د) + سەن + ـِن = دسەنن/ سەنن ← (مى‌خريد)
(د) + سەن + ـِن = دسەنن/ سەنن ← (مى‌خرند)
(د) + بە + ـِم = دبەم/ دِوەم/ دووەم / بەم/ وەم ← (مى‌برم)
(د) + بە + يد = دبەيد/ دِوەيد/ دووەيد / بەيد/ وەيد ← (مى‌برى)
(د) + بە + ى = دبەى/ دِوەى/ دووەى / بەى/ وەى (مى‌برد)
(د) + بە + يم/ يمان = دبەيم، دبەيمان/ دِوەيم، دِوەيمان/ دووەيم، دووەيمان / بەيم، بەيمان/ وەيم، وەيمان ← (مى‌بريم)
(د) + بە + ـِن = دبەن/ دِوەن/ دووەن / بەن/ وەن (مى‌بريد)
(د) + بە + ـِن = دبەن/ دِوەن/ دووەن / بەن/ وەن (مى‌برند)
7- موزارء ئلتزامى:
بن فئل موزارء + پيشڴر و پاشگرڴەلِ:
بـ ...ـِم ← (ئراى يەکم کەس تاک)
بـ ...يد ← (ئراى دووِم کەس تاک)
بـ ...ى ← (ئراى سووِم کەس تاک)
بـ ...يم/يمان ← (ئراى يەکم کەس کوو)
بـ ...ـِن ← (ئراى دووِم کەس کوو)
بـ ...ـِن ← (ئراى سووِم کەس کوو)
وەک:
کردى ← فارسى
بـ + سەن + ـِم = بسەنم ← (بخرم)
بـ + سەن + يد = بسەنيد ← (بخرى)
بـ + سەن + ى = سەنى ← (بخرد)
بـ + سەن + يم/يمان = بسەنيم/ بسەنيمان ← (بخريم)
بـ + سەن + ـِن = بسەنن ← (بخريد)
بـ + سەن + ـِن = بسەنن ← (بخرند)
بـ + بە + ـِم = ببەم/ بِوەم/ بووەم ← (ببرم)
بـ + بە + يد = ببەيد/ بِوەيد/ بووەيد ← (ببرى)
بـ + بە + ى = ببەى / بِوەى/ بووەى ← (ببرد)
بـ + بە + يم/يمان = ببەيم، ببەيمان/ بِوەيم، بِوەيمان/ بووەيم، بووەيمان ← (ببريم)
بـ + بە + ـِن = ببەن/ بِوەن/ بووەن ← (ببريد)
بـ + بە + ـِن = ببەن/ بِوەن/ بووەن ← (ببرند)
جافر سريشابادى ـ قەوسەماݩ 1388